Z dniem 1 marca 2011 Komisja Majątkowa Kościoła Katolickiego, w wyniku podpisanej przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego, w dniu 21 stycznia 2011, ustawy o zmianie ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, zakończyła swoją pracę.
Po 20 latach funkcjonowania swoją pracę zakończyła Komisja Majątkowa Kościoła Katolickiego, pierwsza kościelna komisja majątkowa powołana w sprawie zwrotu własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części. W późniejszym okresie, na mocy regulacji ustawowych, były powoływane następne komisje dla innych Kościołów bądź związków wyznaniowych, tj.: Komisja Regulacyjna do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego powołana w 1991 roku, Komisja Majątkowa ds. Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego z 1994 roku, Komisja Regulacyjna ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich z 1997 roku i Międzykościelna Komisja Regulacyjna z 2000 roku.
 
Komisja Majątkowa Kościoła Katolickiego została powołana do życia mocą ustawy z dnia 17 maja 1989 o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej. Był to początek procesu uwłaszczeniowego, który państwo polskie rozpoczęło w wyniku kilkudziesięcioletniego funkcjonowania socjalistycznej regulacji prawnej dotyczącej kwestii własności. Do dnia 1 lutego 1989 obowiązywała zasada jednolitego funduszu własności państwowej wywodzona z art. 128 Kodeksu cywilnego, w brzmieniu „socjalistyczna własność ogólnonarodowa (państwowa) przysługuje niepodzielnie państwu”. Własność państwowa została rozszerzona także na inne państwowe osoby prawne, w wyniku wejścia w życie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 o zmianie ustawy Kodeks cywilny, z mocą obowiązywania od dnia 1 lutego 1989. Przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce nie pozwoliły na dalsze obowiązywanie art. 128 k.c. nawet w rozszerzonej treści, stąd ustawą z dnia 28 lipca 1990 o zmianie ustawy Kodeks cywilny został on usunięty, tak jak treść innych przepisów, których nie dało się pogodzić z gospodarką wolnorynkową.
 
Nabycie nieruchomości z mocy prawa
Na tle nowych rozwiązań systemowych weszła w życie ustawa z dnia 29 września 1990 o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości, która w art. 2 pozwalała na uwłaszczenie się przez przedsiębiorstwa państwowe, na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa lub własność gminy, które w dniu 5 grudnia 1990 były w zarządzie państwowych osób prawnych innych niż Skarb Państwa. Obecnie możliwość stwierdzenia nabycia z mocy prawa z dniem 5 grudnia 1990 prawa użytkowania wieczystego gruntów oraz własności budynków, innych urządzeń i lokali przez państwowe bądź komunalne osoby prawne, które posiadały w tym dniu grunty w zarządzie, przewiduje art. 200 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 o gospodarce gruntami. Możliwość uwłaszczenia osób prawnych przewidują obecnie także inne ustawy, w tym ustawy z zakresu stosunku Państwa do Kościołów i innych związków zawodowych. Uwłaszczenie z mocy ustawy kościelnych osób prawnych przewiduje m.in. ustawa z 17 maja 1989 o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej w odniesieniu do nieruchomości pozostających w dniu wejścia w życie ustawy (23.05.1989 r.) w ich władaniu, jeżeli nieruchomości: były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji grecko-katolickich (unickich) oraz podlegały przejęciu na własność Państwa z mocy ustawy o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, a zostały pozostawione, wydzierżawione lub przekazane kościelnym osobom prawnym (art. 60 ust. 1 pkt 1i2 ustawy); lub podlegały przepisom dekretu z 24 kwietnia 1952 o zniesieniu fundacji, a także, gdy zostały przez byłe władze zaborcze austriackie przejęte na własność funduszy religijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych albo gdy na nieruchomościach znajdują się cmentarze lub obiekty sakralne wraz z budynkami towarzyszącymi; dotyczy to również obiektów położonych na obszarze miasta stołecznego Warszawy, nie dotyczy natomiast kościołów garnizonowych (art. 60 ust. 1 pkt 3-5).
Przez „budynki towarzyszące” obiektom sakralnym należy rozumieć: budynki stanowiące mieszkanie proboszcza lub rektora i kancelarię parafialną lub kancelarię rektora (plebanię), budynki stanowiące mieszkanie wikariuszy (wikariatkę), budynki stanowiące mieszkanie pracowników świeckich parafii lub rektoratu (organistówkę), budynki punktu katechetycznego i budynki domu zakonnego związanego z duszpasterstwem. Polska uznaje osobowość prawną Kościoła Katolickiego na mocy Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską. Ponadto w skład struktury organizacyjnej Kościoła Katolickiego wchodzą osoby prawne wymienione w art. 6-10 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP (nie jest to katalog zamknięty).
 
Jak zostało nadmienione proces uwłaszczeniowy dotyczył również wszystkich przedsiębiorstw państwowych, które w dniu 5 grudnia1990 roku posiadały grunty w zarządzie. Jednakże ustawodawca dla przedsiębiorstw państwowych zastosował bardziej rygorystyczne wymagania na drodze do uwłaszczenia. Po pierwsze bowiem, przedsiębiorstwa państwowe musiały być w posiadaniu nieruchomości (kościelne osoby prawne musiały tylko mieć we władaniu nieruchomości), po drugie – przedsiębiorstwa państwowe musiały być w posiadaniu nieruchomości gruntowych będących w ich zarządzie (prawo zarządu stwierdza się na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 lutego 1998 r. w sprawie przepisów wykonawczych dotyczących uwłaszczenia osób prawnych nieruchomościami będącymi dotychczas w ich zarządzie lub użytkowaniu).
 
Nabycie nieruchomości z mocy prawa przewiduje obecnie kilkanaście ustaw z zakresu stosunku państwa do kościołów działających na terenie RP. Wszystkie one wchodziły w życie po 1989 roku. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego była pierwszą, która podejmowała temat uwłaszczenia kościelnych osób prawnych. Pozostałe ustawy przewidują mniej lub bardziej rygorystyczne przesłanki do uwłaszczenia kościelnych osób prawnych, natomiast wszystkie muszą spełnić warunek władania nieruchomością lub jej częścią w dniu wejścia w życie właściwej dla danej kościelnej osoby prawnej ustawy. Stwierdzenie przejścia własności nieruchomości następuje w drodze decyzji wojewody. Od tej decyzji przysługuje skarga do sądu administracyjnego.
 
Postępowanie regulacyjne
Obok nabywania własności nieruchomości z mocy prawa, dla kościelnych osób prawnych Kościoła Katolickiego przewidziane jest również postępowanie regulacyjne, które jest wszczynane na wniosek kościelnych osób prawnych w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości, takich jak: nie pozostających we władaniu kościelnych osób prawnych; przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych gospodarstw rolnych proboszczów; które należały do zakonów bezhabitowych i stowarzyszeń kościelnych, a zostały przejęte w toku likwidacji; mienia fundacji kościelnych; przejętych po 1948 roku w trybie egzekucji zaległości podatkowych; wywłaszczonych, jeżeli odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte; przejętych na podstawie dekretu o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy; przejętych we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego, bez względu na późniejsze ustawodawstwo konwalidujące te przejęcia.
 
W odniesieniu do nieruchomości objętych dekretem o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy, przedmiotem postępowania regulacyjnego jest użytkowanie wieczyste. Postępowanie regulacyjne może polegać albo na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości, albo na przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiło na trudne do przezwyciężenia przeszkody, lub na przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczeniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania dwóch pierwszych rozwiązań. Ponadto regulacja dotycząca nieruchomości rolnych może następować także przez wydzielenie odpowiednich nieruchomości z Zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa.
 
Jak zostało nadmienione postępowaniem regulacyjnym mogły być objęte m. in. nieruchomości przejęte na podstawie wciąż obowiązującego dekretu z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy, mocą którego, wszelkie grunty na obszarze miasta przeszły z dniem wejścia w życie dekretu na własność gminy m. st. Warszawy. W tym kontekście uprawnienia pozostałych byłych właścicieli przejętych nieruchomości warszawskich wydają się być słabsze. Mogą oni dochodzić swoich odszkodowań tylko w ograniczonym zakresie.
 
Komisja Majątkowa Kościoła Katolickiego
Komisja Majątkowa Kościoła Katolickiego jest pierwszą komisją kościelną, która zakończyła swoje prace. Obok tej komisji zostały powołane również inne, tj.: Komisja Regulacyjna do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego powołana w 1991 roku, Komisja Majątkowa ds. Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego z 1994 roku, Komisja Regulacyjna ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich z 1997 roku i Międzykościelna Komisja Regulacyjna z 2000 roku.
Komisja Majątkowa Kościoła Katolickiego składała się z 12 członków, z sześciu przedstawicieli Urzędu ds. Wyznań MSWiA i 6 przedstawicieli Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski. Do głównych zadań komisji należało przeprowadzenie postępowań regulacyjnych w zakresie zwrotu nieruchomości kościelnym osobom prawnym. Mocą ustawy z dnia 16 grudnia 2010 o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej w dniu 1 marca 2011 roku komisja majątkowa zakończyła swoje prace, przedkładając w lutym ministrowi MSWiA sprawozdanie ze swojej działalności wraz z całą zgromadzoną dokumentacją i wnioskami o wszczęcie postępowania regulacyjnego, nie rozpatrzonymi w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej. Należy podkreślić, że ustawodawca postanowił zakończyć pracę Komisji Majątkowej, natomiast możliwość uwłaszczenia się na nieruchomościach przez kościelne osoby prawne w oparciu o art. 60 ustawy, cały czas istnieje. Ustawodawca zachował również w mocy art. 61 ustawy dot. postępowań regulacyjnych o zwrot nieruchomości, jednakże wraz z końcem istnienia Komisji Majątkowej traci on swoją wagę, ponieważ jak stanowił ust. 3 art. 62 ustawy, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego można było zgłaszać w terminie 2 lat od momentu wejścia w życie ustawy, czyli do roku 1991.  
 
Przez okres 20-letniej działalności Komisji Majątkowej, zajęła się ona ponad 3000 spraw. Blisko 2800 z nich zakończyła, a 218 zostało niezakończonych. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy zmieniającej ustawę o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, uczestnikom postępowań regulacyjnych, których wnioski Komisja Majątkowa nie zdążyła rozpatrzyć, mogą, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym zawiadomienia, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte – wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia.
Jak poinformował Józef Rożański, współprzewodniczący Komisji Majątkowej ze strony rządowej, Komisja przekazała kościelnym osobom prawnym ponad 65,5 tysięcy hektarów nieruchomości oraz rekompensatę i odszkodowania w wysokości ponad 143 milionów złotych. Różne szacunki mówią, że wartość przekazanych Kościołowi Katolickiemu nieruchomości, może wynosić od 5 miliardów nawet do 24 miliardów złotych.
 
Cieniem na działalność Komisji Majątkowej kładą się doniesienia medialne, o możliwości zaniżaniu wycen gruntów przekazywanych kościelnym osobom prawnym, a także sprawa Marka P. pełnomocnika wielu kościelnych osób prawnych, występujących o zwrot wielu nieruchomości, w stosunku do którego ABW w 2009 roku rozpoczęła postępowanie. Ponadto w grudniu 2010 roku do Trybunału Konstytucyjnego wpłynął wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dot. przepisów działalności Komisji Majątkowej. Zaskarżone przepisy dotyczą trybu orzekania o zwrocie nieruchomości Kościołowi Katolickiemu oraz Gminom Żydowskim. Wątpliwości budzi brak środka odwoławczego od orzeczeń Komisji Majątkowej Kościoła Katolickiego oraz Komisji Regulacyjnej ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich.
 
Robert Naborczyk
 
 
źródło:  Property Journal  nr 4-5/11